Azərbaycanda elmi tədqiqatın vəziyyəti son dövrlərdə tədqiqatçılar və dövlət orqanlarının əsas gündəm mövzularından birinə çevrilib. İntellektual potensialın gücləndirilməsi, elmi fəaliyyətin stimullaşdırılması və beynəlxalq səviyyədə tanınacaq elmi nailiyyətlərin əldə olunması ölkənin strateji inkişaf məqsədləri ilə sıx bağlıdır.
Bəs, elmi fəaliyyət dedikdə nə nəzərdə tutulur? Bu yazımızda Azərbaycanda elmi fəaliyyətin istiqamətləri, maliyyələşməsi və qarşısında duran çağırışları incələyəcəyik.
Elmi fəaliyyətin üç istiqaməti: Fundamental, tətbiqi və eksperimental
Azərbaycan Respublikasının “Elm haqqında” Qanununa əsasən elmi fəaliyyət üç əsas istiqamət üzrə həyata keçirilir:
- Fundamental tədqiqatlar – Cəmiyyət, təbiət və kainat haqqında yeni biliklərin əldə olunmasına yönəlib. Bu tip tədqiqatlar kommersiya məqsədi daşımır və uzunmüddətli elmi inkişafın təməlini qoyur.
- Tətbiqi tədqiqatlar – Mövcud nəzəri bilikləri real problemlərin həllinə yönəldir. Praktiki nəticələrə daha tez çatmağa imkan verir.
- Eksperimental tədqiqatlar – Yeni texnologiya, məhsul və xidmətlərin yaradılması, sınanması və təkmilləşdirilməsi məqsədi daşıyır.
Maliyyələşmə: Azərbaycan fundamental tədqiqatlara çox, nəticəyə az sərmayə qoyur
YUNESKO və OECD-nin məlumatlarına əsasən, inkişaf etmiş ölkələrdə fundamental tədqiqatlara ayrılan vəsaitin xüsusi çəkisi 13–22% civarındadır. Azərbaycanda isə bu rəqəm 50%-dən çox təşkil edir. Görünür, Azərbaycan daha çox elmin “baza”sına sərmayə qoyur. Lakin bu sərmayələrin tətbiqi nəticələrə çevrilməsi kifayət qədər səmərəli baş vermir.
Nəticə nədir?
- Özəl sektor elmi tədqiqatlara demək olar ki, cəlb olunmayıb.
- Elmi nəticələrin istehsalatda və texnologiyada tətbiqi zəifdir.
- Elmi fəaliyyətlər daha çox dövlət büdcəsi hesabına həyata keçirilir.
İntellektual inbridinq – elmin özünə qapanması
Azərbaycanda elmi-tədqiqat institutlarının öz məzunlarını yenidən işə götürməsi geniş yayılmış təcrübədir. Bu, intellektual inbridinq adlanır və akademik sistemin təzələnməsinə mane olur. Harvard Universitetinin keçmiş rektoru Çarls Eliot belə halları universitet üçün təhlükə kimi dəyərləndirirdi.
Yaxşı elmi mühit üçün:
- Fərqli təcrübələrə malik tədqiqatçılarla əməkdaşlıq,
- Xarici mütəxəssislərin və yüksək ixtisaslı azərbaycanlı alimlərin ölkəyə dəvəti,
- Açıq rəqabətə əsaslanan işə qəbul prosesi vacibdir.
Qiymətləndirmə necə olmalıdır?
Elmi fəaliyyətin dəyəri yalnız məqalələrin sayına və dərc olunduğu jurnalların “Impact Factor”una görə ölçülməməlidir. Bu, manipulyasiyalara yol aça bilər. “Yırtıcı jurnallar” adlanan, saxta impakt faktorlarla fəaliyyət göstərən açıq girişli jurnallar bu problemin başlıca nümunəsidir.
Azərbaycan elminin dünya elminə inteqrasiyası üçün:
- Etik meyarlar,
- Şəffaf və obyektiv qiymətləndirmə sistemləri,
- Müstəqil elmi ekspertiza vacibdir.
Estoniya nümunəsi – beynəlxalqlaşma və ingilis dili
Estoniya müstəqillik əldə etdikdən sonra elmi tədqiqat proseslərini beynəlxalq standartlara uyğunlaşdıraraq böyük uğurlar əldə etdi. Tədqiqat layihələrinin ingilis dilində hazırlanması, müstəqil xarici ekspertlərin cəlb edilməsi və beynəlxalq rəqabətə açıq mühit Estoniyanı elmi cəhətdən regionun lider ölkəsinə çevirdi.
Azərbaycan üçün bu nümunə ilhamverici ola bilər.
Azərbaycanda elmi fəaliyyətin bugünkü əsas problemləri:
- İstehsala tətbiq olunmayan fundamental tədqiqatlar,
- Özəl sektorun proseslərə cəlb olunmaması,
- Şəffaf olmayan qiymətləndirmə və maliyyələşmə meyarlarıdır.
Həll yolları isə bunlardır:
- Dövlət və özəl sektorun əməkdaşlığı
- Elmi fəaliyyətin milli hədəflərlə əlaqələndirilməsi
- Yüksəkixtisaslı alimlərin ölkəyə dəvəti
- Etik və obyektiv qiymətləndirmə meyarlarının formalaşdırılması
🔗 Mənbə: Məmmədov G. (2019). Azərbaycanda elmi tədqiqat: mövcud yanaşma və beynəlxalq təcrübə. «Azərbaycan məktəbi». № 2 (687), səh. 11–24.
